Przygotowana na 36 planszach przez Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Warszawa w Europie ekspozycja podkreśla relacje między walką o niepodległość a walką o swobody obywatelskie i sprawiedliwość społeczną. Już u schyłku XVIII w. w rządzącej elicie istniało przekonanie, że bez zainteresowania sprawami państwowymi większości mieszkańców nie da się uratować Rzeczypospolitej. Nieprzypadkowo Konstytucja 3 Maja przyznała prawa polityczne mieszczanom, zaś Tadeusz Kościuszko w czasie insurekcji założył chłopską sukmanę, co miało znaczyć, że wolna Polska zapewni też osobistą wolność chłopom.
Przez większą część XIX w. kwestia chłopska była najważniejszą sprawą społeczną. Po upadku powstania listopadowego za główne źródło jego klęski uznano powściągliwość przywódców wobec zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia chłopów: po co mieliby oni narażać życie w walce, która im samym nie przyniosłaby godności i wolności?
Te sprawy mocniej i bardziej stanowczo wybrzmiały dzięki stronnictwu „czerwonych” w czasie kolejnego zrywu niepodległościowego, jednak powstanie styczniowe nie uzyskało oczekiwanego przez jego organizatorów poparcia wśród chłopów. Także dlatego, że car Aleksander II w 1864 r. uwłaszczył chłopów kosztem szlachty. Mimo klęski powstanie styczniowe odbiło się szerokim echem w całej Europie, dostrzeżono w nim wielki zryw wolnościowy przeciwko despotyzmowi, politycznej i społecznej opresji. W odruchu solidarności z Polakami powstała I Międzynarodówka, w jej kierownictwie znaleźli się także Polacy. Niewiele lat potem wybitny działacz niepodległościowy Jarosław Dąbrowski dowodził wojskiem Komuny Paryskiej.
W 1886 r., po raz pierwszy od 20 lat, na stokach Cytadeli Warszawskiej znów zawiśli skazańcy – nie byli to już powstańcy, lecz przywódcy rodzącego się ruchu robotniczego, działacze partii Proletariat. Cele X Pawilonu zapełniali przedstawiciele rozmaitych środowisk lewicy: Stefan Okrzeja, Róża Luksemburg, Marcin Kasprzak, Józef Piłsudski, bundowiec Włodzimierz Medem. W czasie rewolucji 1905-1907 r. hasła reform społecznych i wolności politycznych występowały równolegle z żądaniem przywrócenia niepodległości Polski.
Ogłoszony 7 listopada 1918 r. w Lublinie manifest rządu kierowanego przez socjalistę Ignacego Daszyńskiego zawierał radykalny program reform społecznych w niepodległej Polsce. W czasie krótkiego okresu funkcjonowania powołanego 17 listopada 1918 r. rządu innego socjalisty, Jędrzeja Moraczewskiego, wprowadzono m.in. ośmiogodzinny dzień pracy, prawo do zrzeszania się w związkach zawodowych, obowiązkowe ubezpieczenia pracowników na wypadek choroby, powołano inspekcję pracy. Sprzyjało to identyfikacji z odrodzonym państwem polskim dużych grup społecznych, budowało społeczne oparcie dla niepodległości. (red.)
fot. Fundacja im. Róży Luksemburg